طلاب قفقازی و نقش آنان در تحولات سیاسی - اجتماعی مشهد در اواخر عصر قاجار (حدود 1320 - 1330 ق./ 1902 - 1911م.)

مشهد در سده‌های سیزدهم و چهاردهم قمری/ قرن نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی، مقصد مهاجران زیادی از مناطق مختلف ایران و سرزمین‌های همجوار ایران همچون آسیای مرکزی، افغانستان، شبه قارۀ هند و قفقاز بود. این گروه‌ها - که به انگیزه‌های مختلفی وارد این شهر شده بودند- به اشکال گوناگون بر وضعیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن تأثیرگذار شدند. بسیاری از آن‌ها نیز، با گذشت چند نسل عملا به شهروندان اصلی مشهد تبدیل گردیدند و بازماندگان آن‌ها با شهرت‌های اولیۀ خود (بخارائی، هروی، بادکوبه‌ای و...) تا عصر حاضر به زندگی در این شهر ادامه دادند. از آن میان، قفقازی‌ها گروهی مهم از مهاجران را تشکیل می‌دادند. قفقازی‌ها که در دورۀ قاجار و با انگیزه‌هائی چون زیارت، تجارت و تحصیل به مشهد ‌آمده بودند، در عرصه‌های مختلف منشأ اثر شدند؛ گاه در توسعۀ زیرساخت‌های فرهنگی و اقتصادی شهر فعال بودند و گاه در بروز تحولات اجتماعی و سیاسی آن‌جا دخالت داشتند. گروهی از این مهاجران قفقازی، طلبه‌های علوم دینی بودند که در مدارس اطراف حرم رضوی سرگرم تحصیل بودند و بیش از بقیه در صحنۀ تحولات حضور داشتند. این گروه، در دو دهۀ پایانی حکومت قاجار، از مهم‌ترین گروه‌های فعال در شهر بودند. مقالۀ حاضر، به بررسی صحنه‌های مهم نقش‌آفرینی طلاب قفقازی و جایگاه آن‌ها در صحنۀ تحولات این شهر می‌پردازد. رویدادهائی مانند بلوای نان در سال 1321ق./1903م.، انقلاب مشروطۀ ایران و استبداد صغیر از مهم‌ترین این صحنه‌ها بود.